Η ιστορία των φυσικών σφουγγαριών και της σπογγαλιείας
Τα φυσικά σφουγγάρια κατά το πέρασμα των χρόνων
Οι Έλληνες έχουν χρησιμοποιήσει σφουγγάρια, τόσο για την προσωπική τους υγιεινή όσο και για τον καθαρισμό των σπιτιών τους από την αρχαιότητα. Η χρήση των θαλάσσιων σπόγγων χρονολογείται τον όγδοο αιώνα Π.Χ από τον επικό ποιητή Όμηρο. Στην Ιλιάδα του ο θεός Ήφαιστος καθαρίζει το πρόσωπό του, τα χέρια του και το στήθος του με ένα σφουγγάρι θαλάσσης, ενώ στην Οδύσσεια οι υπηρέτες στο παλάτι του Οδυσσέα καθαρίζουν τα τραπέζια μετά τα γεύματα των μνηστήρων της Πηνελόπης με σφουγγάρια.
Τα φυσικά σφουγγάρια θαλάσσης χρησιμοποιήθηκαν επίσης στην γραφή, τη ζωγραφική, την ιατρική, στα φαρμακευτικά προϊόντα και το στρατό για την προστασία των στρατιωτών από την τριβή μεταξύ της πανοπλίας τους και του σώματος τους κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής και της Βυζαντινής περιόδου. Υπάρχει επίσης μια αναφορά στα σφουγγάρια στη Βίβλο, στην Καινή Διαθήκη, όταν ένας Ρωμαίος στρατιώτης προσφέρει στον Ιησού ένα σφουγγάρι εμποτισμένο με ξίδι από κρασί κατά την Σταύρωση.
Οι αρχαίοι Έλληνες απολάμβαναν τα σφουγγάρια ως πολύτιμο και πρακτικό εργαλείο, καθώς μερικοί από τους καλύτερους αθλητές τους τα χρησιμοποιούσαν κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων για το μπάνιο και για την εφαρμογή ελαιόλαδου και αρωμάτων πάνω στο σώμα τους πριν διαγωνιστούν. Άλλα ιστορικά αρχεία δείχνουν ότι το θαλάσσιο σφουγγάρι είχε μεγάλη αξία και για τους αρχαίους Αιγυπτίους, όχι μόνο για τον καθημερινό καθαρισμό, το μπάνιο, την καλλυντική χρήση αλλά κυρίως ως ένα σημαντικό εργαλείο για τη διαδικασία της ταρίχευσης, όπου βουτούσαν ένα σφουγγάρι θαλάσσης σε έλαια και αρώματα, ώστε να σκουπίσουν απαλά και να καθαρίσουν το σώμα του θανόντος μέχρι να ήταν καλά αρωματισμένο για να διατηρηθεί για τη διαδικασία ταφής.
Μετά το οριστικό τέλος της Βενετοκρατίας στην Ελλάδα (δέκατος τέταρτος με δέκατος έκτος μ.Χ. αιώνας) οι δυτικοί σταυροφόροι εισήγαγαν τη χρήση των σφουγγαριών στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη και έκαναν την Βενετία ένα σημαντικό εμπορικό κέντρο των σφουγγαριών.
Η ιστορία της σπογγαλιείας στην Κάλυμνο
Η σπογγαλιεία θεωρείτε το «αρχαιότερο επάγγελμα” στο νησί της Καλύμνου. Η βιομηχανία της σπογγαλιείας συνέβαλε τα μέγιστα στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του νησιού πριν από μερικές δεκαετίες. Για αιώνες, η Κάλυμνος παρέμεινε το κέντρο της σπογγαλιείας στην Ελλάδα, παρόλο που η σπογγαλιεία ήταν επίσης μια σημαντική πηγή εσόδων για αρκετά άλλα ελληνικά νησιά της Μεσογείου. Για όλα τα παραπάνω η Κάλυμνος πλέον ονομάζεται «Νησί των σφουγγαράδων».
Μέθοδοι σπογγαλιείας
Η Κάλυμνος έχει γράψει τη δική της ιστορία με τους δύτες της. Η θάλασσά της γεμάτη μυστικά, “κουβαλάει ακόμα μέσα της” τους φημισμένους σφουγγαράδες…
Γυμνή κατάδυση (Σκανδαλόπετρα)
Οι θρυλικοί αυτοί γυμνοί δύτες βουτούσαν σε βάθος μέχρι και 30 μέτρα, δεμένοι με μια σκανταλόπετρα (κομμάτι μάρμαρου η γρανίτη, βάρους 8-14 κιλά, το οποίο ήταν δεμένο με σχοινί επάνω τους). Αυτό τους βοηθούσε να κατέβουν πιο γρήγορα στο βυθό και είχαν χρονικό περιθώριο όσο κρατούσε η αναπνοή τους να μαζέψουν όσα σφουγγάρια προλάβαιναν. Τραβώντας συνθηματικά το σχοινί, οι άντρες της βάρκας τους τραβούσαν επάνω μαζί με τη σκανταλόπετρα.
Σκάφανδρο
Η εισαγωγή του Σκάφανδρου έφερε βαθιές αλλαγές στη βιομηχανία της σπογγαλιείας στην Ελλάδα γενικότερα και ειδικότερα στην Κάλυμνο. Οι ημέρες των μικρών σκαφών είχαν φύγει με τον οποίο οι γυμνοί δύτες της Καλύμνου έβγαιναν έξω στη θάλασσα. Τώρα ήταν η σειρά των μεγάλων στόλων που αποτελούνταν από πολλά πλοία για να ψαρέψουν σφουγγάρια σε μεγάλη κλίμακα.
Με την νέα αυτή μέθοδο κατάδυσης ο δύτης φορούσε ένα πλήρες κοστούμι (κοστούμι, κράνος, χάλκινο θώρακα, παπούτσια και βάρη στο στήθος). Έτσι, παρέμεναν στο βυθό πολύ περισσότερη ώρα, αφού μια χειροκίνητη αεραντλία με έμβολα έστελνε, μέσω ενός σωλήνα, φυσικό αέρα στην περικεφαλαία του δύτη. Το αποτέλεσμα της μακροχρόνιας αυτής παραμονής μέσα στο νερό ήταν ότι η αυξημένη πίεση στο σκάφανδρο «περνούσε» μέσα στο νωτιαίο μυελό, με αποτέλεσμα κατά την ανάδυση του δύτη να αλλάζει η αναλογία αερίων, κρατώντας στο νευρικό σύστημα περισσότερο άζωτο από όσο έπρεπε.
Πολλοί δύτες που βούταγαν με σκάφανδρο, οι λεγόμενοι «μηχανικοί», έμεναν ανάπηροι ή πέθαιναν. Η μέθοδος αυτή κατέγραψε χιλιάδες θανάτους και παραλύσεις (“νόσος των δυτών”), λόγω της άγνοιας των κανόνων κατάδυσης και της εκμετάλλευσης των καπετάνιων για την όλο και μεγαλύτερη παραμονή των σφουγγαράδων στο βυθό. Από το 1866 μέχρι και το 1915 καταγράφηκαν περίπου 10.000 θάνατοι σε καταδύσεις με χρήση σκάφανδρου.
Οι κίνδυνοι της νέας μεθόδου σπογγαλιείας είχε βαθιά επίδραση επάνω τις οικογένειες και την κοινωνία της Καλύμνου. Κάθε νοικοκυριό στο νησί θα μπορούσε να υπολογίζει τουλάχιστον ένα μέλος της οικογένειας που είτε είχε πεθάνει ή έχει παραλύσει κατά τη διάρκεια της σεζόν της σπογγαλιείας. Η κατάσταση έγινε τόσο τρομερή στα τέλη του 19ου αιώνα, που ο Τούρκος σουλτάνος, ο οποίος στη συνέχεια κυβέρνησε όλα τα Δωδεκάνησα, απαγόρευσε τη χρήση του Σκάφανδρου κατόπιν αιτήματος των γυναικών που υπέφεραν στην Κάλυμνο.
Φερνέζ και Ναργιλές
Το 1920 υιοθετήθηκε ένας νέος αναπνευστικός μηχανισμός, η μέθοδος Φερνέζ, η οποία με τη χρήση μικρού αερόσακου φορεμένου στην πλάτη εξασφάλιζε στον δύτη την ομαλή ροή του αέρα. Τη δεκαετία του 1970 όλα αντικαταστάθηκαν από το σύγχρονο σύστημα του ναργιλέ, σύμφωνα με το οποίο ο δύτης φορά στολή βατραχανθρώπου και ένας αεροσυμπιεστής τού παρέχει αέρα από το σκάφος.